Schedelmetingen redden Joodse levens, waaronder de vader van Dick Swaab

Deze week geeft Dick Swaab, arts, neurobioloog en onderzoeker aan het Nederlands Herseninstituut, lezingen die onderdeel zijn van het jaarlijkse herdenkingsproject Joodse Huizen/Huizen van Verzet. De lezingen worden gegeven op plaatsen die aan de Duitse bezetting herinneren. Een van die plaatsen is voor Swaab het eerste onderkomen van het Nederlands Herseninstituut, het Anatomisch laboratorium (tegenwoordig Pillows Hotel). Op deze plek deed Swaab tijdens zijn studie geneeskunde ontledingen van mensen die hun lichaam ter beschikking hadden gesteld aan de Anatomie. Het Anatomisch laboratorium was niet alleen de plaats waar het Herseninstituut in 1909 begonnen was, maar ook de plek waar zijn grootvader Benjamin Swaab en zijn vader Leo Swaab zogenaamde schedelmetingen ondergingen waardoor zij althans tijdelijk aan de vervolging door de nazi’s ontkwamen.

Tijdens de oorlog zaten het Nederlands Herseninstituut en het Anatomisch-Embryologisch Instituut in het statige gebouw aan de Mauritskade. Arts en hersenonderzoeker C.U Ariëns Kappers (1877-1946), die van 1909 tot 1946 directeur van het Herseninstituut was, vormden samen met huisarts/antropoloog Arie de Froe een koppel voor de ‘ontjoodsing’ van honderden Amsterdamse Joden. Zij hielden zich voor de oorlog al bezig met het meten van eigenschappen van het menselijk lichaam. Zowel De Froe als Ariëns Kappers wisten dat je met zulke metingen niet kon bewijzen of iemand al dan niet joods was. De Froe verrichtte deze metingen in de oorlog toch om zo te ‘bewijzen’ dat mensen niet Joods waren, waardoor zij althans tijdelijk hun ster konden verliezen en niet gedeporteerd konden worden. De formulieren van de Froe werden  door Ariëns Kappers ondertekend die zo’n autoriteit had dat de Duitse bezetter zijn oordeel geloofde.

Dubieuze schedelmetingen

In het archief van De Froe staan de gegevens van vijfhonderd Joden die bij het Amsterdamse Instituut een schedelmeting hebben laten uitvoeren, waaronder Benjamin Swaab, de grootvader van Dick Swaab. Als Amsterdamse huisarts, moet Benjamin Swaab ingezien hebben dat het wetenschappelijk bewijs van een schedelmeting voor een ariërverklaring op totaal afwezig was. Ook Leo Swaab, de vader van Dick heeft zo’n  antropologisch onderzoek ondergaan, al zit er geen kaart van hem in dit onvolledige archief. ‘‘Ook in  het Herseninstituut is er niets meer over deze metingen te vinden. Pas later, toen ik er al geruime tijd directeur was, vielen alle puzzelstukjes in elkaar’’, vertelt Dick Swaab in de Parool. ‘Het is curieus dat ik mijn leven te danken heb aan de eerste directeur van het Herseninstituut waar ik later zelf 30 jaar directeur van zou worden’.

Op 4 mei tijdens het programma Open Joodse Huizen/Huizen van verzet vertellen Dick Swaab en Erik Ariëns Kappers, achterneef van C.U. Ariëns Kappers, in het Pillows Hotel het verhaal over CU Ariëns Kappers en de schedelmetingen in de oorlog.

Lees hier het artikel in Het Parool: Dubieuze schedelmeting redde in de oorlog veel Joden. Ook de grootvader van Dick Swaab liet er een uitvoeren.

Lees hier het artikel in De Volkskrant: Volgens de schedelmeting kón Dick Swaabs vader geen Jood zijn