‘Wij speuren de hersenen af naar de oorsprong van dwanggedrag’

“Dwanggedrag, in al zijn gedaantes, vormt de kern van vele psychiatrische aandoeningen. Wij speuren de hersenen af naar de gemeenschappelijke oorsprong van dit gedrag”

De wereld van hersenonderzoeker en psycholoog Ingo Willuhn draait om de neurotransmitter dopamine, een ‘boodschapper stofje’ dat zorgt voor informatie overdracht tussen zenuwcellen. “De vraag hoeveel bewuste controle we nu werkelijk hebben over ons gedrag fascineert me,” zegt Willuhn. “Hoe verandert vrijwillig gedrag in gewoonte, en hoe slaat het door naar pathologisch en onaangepast gedrag?”

Dopamine stimuleert motivatie en helpt gewoontes te creëren. Ingo denkt dat door hapering van de dopamine-afgifte de condities gecreëerd worden voor het ontstaan van drugsverslaving en obsessief-compulsieve aandoeningen. De gemeenschappelijke factor bij dwangstoornissen is dat ze je iets laten doen waarmee je niet meer kunt ophouden. “Ken je dat gevoel, dat je iets echt niet van plan bent, en het dan toch doet?”

Onze e-mail checken of een glas wijn drinken als we thuiskomen uit ons werk zijn geplande handelingen met een bepaald doel. Als er geen internet is of als we al iets gedronken hadden voor we thuis kwamen doen we dat doorgaans niet. Maar wanneer zulke handelingen eindeloos vaak herhaald worden, kunnen ze een automatisme worden. “In principe is het kweken van gewoontes een goede zaak. Het betekent bijvoorbeeld dat we kunnen autorijden zonder dat we over elke beweging hoeven na te denken. Maar in sommige gevallen kan automatisme een probleem worden: wanneer het schade toebrengt en tegen onze wil gebeurt.” Zo’n gebrek aan flexibiliteit vormt de kern van psychische stoornissen zoals verslaving (internet, gokken, drugs) en obsessief-compulsief gedrag.

“We willen weten hoe onze vrije wil in de hersenen wordt uitgezet”

De groep van Ingo onderzoekt de basale ganglia, een hersensysteem dat alle zoogdieren hebben en waarin zich de grootste concentratie dopamine van de hersenen bevindt. Men denkt dat de basale ganglia het gedrag selecteren dat bij een bepaalde situatie past en dat vervolgens omzetten in een automatische reeks handelingen. “We bestuderen de hersenen terwijl die aan het werk zijn op het moment dat onze muizen en ratten gedragstaken uitvoeren die motivatie en cognitie testen. Precies op het moment waarop gewoontes gecreëerd worden.” Het team gebruikt verschillende state-of-the-art technieken om in de hersenen te kijken, ook met sensoren die veranderingen in de chemische reacties en in de fysiologie van de hersenen op de milliseconde waarnemen. Kunstmatige receptoren die zijn aangebracht in hersencellen en die uitsluitend door de onderzoeker ingeschakeld kunnen worden, zijn in staat om de hersenfunctie actief te veranderen. “We zoeken naar de schakelaar in de hersenen die gedrag verandert in automatisme. Of, in uitdagender bewoordingen: we willen weten hoe de vrije wil in de hersenen wordt uitgezet,’ zegt Ingo. De experimenten met muizen en ratten dienen om de behandeling van patiënten met dwanggedrag op den duur te verbeteren en uiteindelijk de ‘knop om te kunnen zetten’.