Hoe gaan we om met moreel tegenstrijdige uitkomsten?

Nieuw onderzoek van het Nederlands Herseninstituut laat zien hoe de hersenen omgaan met moreel tegenstrijdige uitkomsten. ‘Sommige mensen kozen voor hun eigen gewin ten koste van anderen. Zij waren in staat om de negatieve gevolgen te begrijpen en zich in te leven, maar kozen er ondanks dat toch voor om hun eigen voordeel na te streven.’

We moeten soms leren dat bepaalde acties goed voor ons zijn, maar schadelijk zijn voor anderen. Daarentegen zijn andere acties minder winstgevend voor ons, maar kan schade aan anderen worden voorkomen. Hoe leren we om met deze moreel tegenstrijdige uitkomsten om te gaan? Als je kiest voor een optie die gunstig is voor jezelf, besef je dan wel altijd dat dit anderen schaadt? Of doen we net alsof we dit niet zien?

Onderzoekers van het Nederlands Herseninstituut laten zien dat er grote verschillen zijn in het handelen van mensen: sommige mensen kiezen voor  acties die zichzelf ten goede komen en anderen proberen er juist alles aan te doen om schade te voorkomen. Hoe komt het dat we hier verschillende keuzes in maken? Knijpen we een oogje dicht of handelen we bewust?

Laura Fornari, Kalliopi Ioumpa en hun team onder leiding van Valeria Gazzola en Christian Keysers onderzochten de vraag hoe deelnemers de ongemakkelijke waarheid leren dat eigen geld soms andermans kwaad betekent en vice versa; en hoe ze zich aanpassen aan veranderingen tijdens de taken.

Test met symbolen

Tijdens de experimenten moesten de deelnemers leren dat een van de twee symbolen 80% van de tijd leidde tot grote winst voor zichzelf, in combinatie met een pijnlijke maar aanvaardbare schok voor de hand van een ander persoon. Het tweede symbool leidde 80% van de tijd tot lage winst voor het individu, en tot minder intense, niet-pijnlijke schokken voor zijn of haar bondgenoot. Aan het begin van elk blok kenden de deelnemers de associaties tussen de symbolen en uitkomsten niet, ze moesten dit dus tijdens het taakje leren.

‘Over het algemeen hadden mensen hun eigen voorkeuren: sommige mensen kozen de optie die hen meer geld opleverde, anderen de optie die schokken voorkwam. Dit was al bekend uit eerdere onderzoeken. De vraag waar we echt in geïnteresseerd waren, was hoe de deelnemers zouden leren welk symbool aan hun voorkeur voldoet’, legt Valeria Gazzola uit, de senior onderzoeker van dit project. ‘En hier werd het interessant: zou iemand die uiteindelijk geld wil verdienen voor het gemak negeren dat dit anderen schaadt?’

Empathie vermijden voor minder groot conflict

Laura Fornari: ‘Met behulp van computationele modellen hebben we aangetoond dat dit niet het geval is. Dit betekent dat deelnemers die kozen voor hun eigen voordeel, zich bewust bleven van de pijn die ze de ander hiermee veroorzaakten. Zelfs wanneer de aandacht wordt gericht op het specifieke doel om onze winst te maximaliseren, treden er nog steeds empathische reacties op. De acties die we uitvoeren zijn dus doelbewust.

Waarom mensen dit doen is de grote hamvraag. Wanneer een van de factoren uit de test werd gehaald, namelijk het verdienen van geld, wisten de deelnemers dondersgoed dat ze moesten stoppen met hun favoriete symbool omdat het dit de ander pijn zou doen. ‘We vertelden de deelnemers dat de volgende tien trials hetzelfde zouden verlopen, maar zonder dat zij geld zouden verdienen’, zegt Laura Fornari. Als de deelnemers niet geleerd hadden welk symbool de ander pijn zou doen, dan zouden ze deze gewoon blijven kiezen, maar dit was niet het geval: ze wisselden meestal van symbool.’

‘Toch bleek deze waarneming niet helemaal waterdicht te zijn’, vervolgt Christian Keysers. Met deze taakwijziging konden we zien dat de deelnemers hun keuzes aanpassen als resultaat van de verwijderde uitkomst, maar deze shift was niet volledig: er was een bias richting de voorkeursuitkomst. Dit suggereert dat mensen die kiezen voor hun eigen gewin nu minder vaak kiezen voor de pijnlijke optie dan wanneer ze geld verdienen, maar het verandert hun beslissing niet voor de volle 100 procent. Hoeveel waarde we hechten aan het geld bepaalt hoeveel we leren over de pijn die we anderen aandoen.’

Maar wat gebeurde er precies in de hersenen van de deelnemers?

“We weten waar in de hersenen mensen normaal gesproken de pijn van anderen verwerken. En de activiteit van deze gebieden kwam inderdaad overeen met hoeveel pijn de andere persoon kreeg, onafhankelijk van de voorkeuren van de deelnemer. Dit verklaart waarom zelfs de meer egoïstische deelnemers wisten van de pijn die ze veroorzaakten. Hersengebieden die geassocieerd zijn met het inschatten van waarde bleken leken echter een verschillende activiteit te vertonen tussen mensen die vooral voor zichzelf kiezen in vergelijking met mensen die denken aan anderen. Ons brein jongleert dus op interessante manieren met moreel leren: ergens realiseren we ons heel objectief wat we doen, terwijl we ergens anders deze impact min of meer waarderen, afhankelijk van onze uiteindelijke doelen”, besluit Kalliopi Ioumpa.

Laura Fornari: “In toekomstig onderzoek zouden onze resultaten toegepast kunnen worden op atypische bevolkingsgroepen die minder sociaal gewenst gedrag vertonen. Het zou bijvoorbeeld interessant zijn om te onderzoeken of individuen met antisociale neigingen beter in staat zijn om hun reacties op de pijn van anderen te onderdrukken en zich voornamelijk te concentreren op de winstgevende uitkomst.’

Bron: Nature Communications