Waarom het gehoorzamen van bevelen ons soms tot vreselijke dingen aanzet

Hoe komt het dat in oorlogen soms wandaden worden begaan door ‘gewone’ mensen die bevelen opvolgen? Om dit fenomeen te begrijpen, bekeken onderzoekers van het Nederlands Herseninstituut de hersenactiviteit van proefpersonen die, in opdracht, pijn aan anderen veroorzaakten. Zij ontdekten dat de gevoelens van empathie en schuld afnamen als ze een bevel opvolgden.

“We wilden begrijpen waarom het opvolgen van bevelen het morele gedrag zo enorm beïnvloedt. Wat de invloed is van dwang bij de bereidheid van mensen om morele overtredingen te begaan”, zegt Dr. Emilie Caspar, onderzoeker bij het Herseninstituut.

MEEVOELEN MET EEN ANDER

Wanneer mensen getuige zijn van andermans pijn ervaren ze een empathische reactie. Het maakt niet uit of dat emotionele of fysieke pijn is. Er wordt gedacht dat dit ervoor zorgt dat we ervoor terugdeinzen om anderen kwaad te doen. Empathie is te meten in de hersenen. “We kunnen zien dat gebieden die normaal gesproken betrokken zijn bij het voelen van onze eigen pijn, geactiveerd worden wanneer we leed bij anderen zien. Hoe sterker die activiteit, hoe meer empathie we voelen, en hoe meer we doen om leed voor anderen te voorkomen”, legt Dr. Valeria Gazzola, groepsleider bij het Nederlands Herseninstituut, uit. Dit proces ligt diep verankerd in onze biologische opmaak, en in die van andere zoogdieren, zoals knaagdieren en apen.

MOREEL DILEMMA

In het onderzoek, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift NeuroImage, werkten de onderzoekers met duo’s. De ene helft van het duo proefpersonen kreeg de rol van ‘dader’ toebedeeld, de andere kreeg de rol van ‘slachtoffer’. De daders werden in een MRI-scanner geplaatst om hun hersenactiviteit gedurende de proef te kunnen meten. Hen werd verteld dat ze twee knoppen hadden: een waarmee ze een echte, licht pijnlijke schok konden toedienen aan de hand van het slachtoffer, waarvoor ze 5 eurocent ontvingen, en een andere knop, waarmee ze geen schok toedienden en geen geld kregen. Gedurende 60 rondes waren de daders ofwel vrij om zelf te beslissen of ze de schok al dan niet gingen toedienen aan het slachtoffer, ofwel ze kregen de opdracht van de onderzoeker om de schok al dan niet toe te dienen. Het doel was om de daders voor een lastig moreel dilemma te plaatsen: geld verdienen door een ander pijn te bezorgen, of niet.

Wat de onderzoekers zagen was dat daders vaker een schok toedienden aan een slachtoffer als er sprake was van een dwingende instructie dan wanneer ze zelf konden beslissen. “De resultaten laten zien dat hersengebieden die empathie vertonen, minder actief zijn bij het opvolgen van bevelen dan wanneer het een vrijwillige beslissing betreft. We zien ook dat bij het opvolgen van bevelen de activiteit in hersengebieden gelinkt met schuldgevoelens afneemt”, legt Kalliopi Ioumpa, gedeeld eerste auteur van het artikel, uit.

“We onderzochten met dit experiment of het opvolgen van het bevel om iemand anders pijn te doen de empathische reactie zou verminderen, vergeleken met een eigen beslissing om dezelfde pijn al dan niet toe te brengen”, vertelt prof. Christian Keysers, groepsleider bij het Herseninstituut. “De bevindingen verklaren gedeeltelijk waarom mensen onder dwang uiterst immoreel kunnen handelen tegenover anderen. ”

Deze resultaten hebben grote gevolgen voor het begrip van de invloed van gehoorzaamheid op menselijk gedrag. Ze bieden nieuwe inzichten in de beweegredenen van wandaden die begaan worden vanwege een gebrek aan empathie ten op zichtte van de slachtoffers. Emilie Caspar: “de volgende stap zal zijn om te begrijpen waarom zo weinig mensen zich verzetten tegen deze immorele bevelen. Komt dat doordat hun empathie afneemt als ze bevelen opvolgen? Een beter begrip van hoe de hersenen empathie en instructies verwerken kan leiden tot manieren om ons te helpen om oproepen tot geweld te weerstaan”